W literaturze funkcjonuje określenie triada autystyczna na określenie głównych obszarów, w których obserwuje się zaburzone funkcjonowanie. Te najbardziej charakterystyczne obszaru dotyczą mowy i języka, zachowań społecznych oraz podejmowanych przez dziecko aktywności, ich obserwacja oraz wywiad rozwojowy służy również postawieniu diagnozy.
Zaburzenia ze spektrum autyzmu (wg ICD-10 F.84*) to zaburzenie rozwojowe, w którym występują charakterystyczne objawy: brak oczekiwanego rozwoju mowy bez prób porozumiewania za pomocą gestów, brak lub obniżone zainteresowanie otoczeniem i inicjowaniem kontaktów z rówieśnikami i dorosłymi, unikanie kontaktu wzrokowego, zaburzona ekspresja mimiczna, preferowanie powtarzalnych stereotypowych zabaw, jak układanie ciągów czy wież z przedmiotów. Dodatkowo występowanie szeregu innych nieprawidłowości z obszaru przetwarzania sensorycznego, np. nadwrażliwości dotykowej, co przekłada się na wybiórczość pokarmową, nadwrażliwości słuchowej, wzrokowej, niewłaściwej świadomości poczucia własnego ciała, ruchów przez niewykonywanych, zajmowanej przez nie przestrzeni oraz poczucia ciała, jako całości (stomatognozja). Uświadomiony schemat ciała ma swoje odzwierciedlenie w planowaniu i wykonywaniu celowych ruchów, których poprawny wzorzec jest kształtowany przez: wyobrażenie wykonywanej czynności, zaplanowanie jej oraz wykonanie, która widoczna jest w planowaniu ruchowym podejmowanym przez dziecko. Często dzieci z autyzmem prezentują zaburzenia w tym obszarze spełniając kryteria dyspraksji (wg ICD-10 F.82), która widoczna jest w prezentowanych przez dziecko wzorcach motorycznych. Autyzm jest zaburzeniem, które musi wystąpić przed ukończeniem przez dziecko 36 miesiąca życia, w celu wczesnego rozpoznania stosowane jest darmowe narzędzie wczesnego wykrywania nieprawidłowości rozwojowych u małych dzieci od 18 miesiąca życia (od tego czasu możliwa jest obserwacja wskazywania u dzieci, wcześniejsze wykonywanie testu jest bezcelowe), dostępne na stronie:
www.badabada.pl/pro/m-chat-r-f
Darmowe narzędzie M-CHAT-R-F służy pomocą rodzicom, gdy dostrzegają niepokojące objawy w rozwoju, badanie może przeprowadzić specjalista, który powinien wydrukować i podpisać wypełniony kwestionariusz. Będzie to bardzo pomocne w dalszej diagnostyce specjalistycznej. Badania składa się z dwóch części, gdzie druga dobrze jak jest prowadzona w formie wywiadu, należą do niej pytania uszczegóławiające funkcjonowanie dziecka.
Przeciętny dzień dziecka z autyzmem zawiera przewidywalne czynności, których dziecko się domaga, jest to często takie samo jedzenie, taka sama droga do przedszkola czy szkoły, ten sam tramwaj, są to czynności przewidywalne, przez co dające poczucie bezpieczeństwa. Dziecko wkłada dużo pracy w poznanie i zaakceptowanie nowych sytuacji, smaków, pomieszczeń czy osób, stanowi to dla niego trudność. Odpowiedzi generowane przez dziecko opierają się o wypracowany repertuar komunikacyjny, przy braku mowy czy alternatywnej metody komunikacji oraz często występujących problemach dotyczących przetwarzania zmysłowego i zaburzeń praksji otrzymujemy w rezultacie obraz dziecka posługującego się paroma wzorcami motorycznymi, jak trzepotanie rękami, kiwanie i kręcenie wokół własnej osi, a werbalny repertuar ograniczony jest do krzyków, pomruków, pojedynczych słów czy powtarzanych fraz (echolalii).
Należy zaznaczyć, że objawy autyzmu mogą u każdej osoby przybierać inne formy, jednak muszą posiadać cechy z obszaru „triady autystycznej”. Każde dziecko prezentuje inny obraz w zależności od cech osobniczych i doświadczeń. ICD-10 porządkuje stawianą diagnozę poprzez określenie stopnia nasilenia cech ze spektrum autyzmu o ocenę stanu ciężkości występujących zaburzeń (poziom 3,2,1 określających poziom wymaganego wsparcia rozwoju).
Terapia autyzmu obejmuje swoją interwencją poprawę funkcjonowanie społecznego oraz funkcji motorycznych. Efekty uzyskuje się poprzez wybrane metody wsparcia mieszczące się w tzw. edukacyjnym podejściu wykorzystujące wybrane strategie służące wypracowaniu pożądanych reakcji adaptacyjnych dziecka, jako główne główny obszary traktując rozwój społeczny tych osób. W tym nurcie wyróżniamy podejście niedyrektywne proponujące dziecku włączenie w interakcję z otoczeniem poprzez nienarzucające zaaranżowane sytuacje, które są atrakcyjne dla dziecka do czasu aż samo zacznie je inicjować oraz podejście dyrektywne, które ma przewidzianą strukturę postępowania, wykorzystuje pracę w oparciu o system nagrody, gdzie dziecko wdrażane jest do interakcji przez cały czas. Wsparciem terapii jest podjęcie terapii ruchowej, która poprawia funkcje oraz repertuar motoryczny osoby z autyzmem. Nabywane nowe umiejętności motoryczne poprawiają funkcjonowanie i przynoszą rozwój nowych strategii postępowania, przez co osoba poprawia swoją sytuację życiową. Dziecko osiągając coraz lepszą sprawność fizyczną rezygnuje z utrwalonych, mało skutecznych szablonów ruchowych. Terapie wspierające służące poprawie funkcjonowania motorycznego to integracja sensoryczna, terapia ręki czy rehabilitacja. Wszystkie one poprawiają czucie ciała i wypracowują nowe wzorce motoryczne. Integracja sensoryczna ze względu na swoją specyfikę odpowiada dodatkowo na potrzebę pracy nad obszarami zmysłowymi osób z autyzmem, które przejawiają zaburzenia w tym obszarze. Bez względu na wybraną ścieżkę terapeutyczną kładziony jest nacisk na rozwój mowy funkcjonalnej, której brakuje u osób z autyzmem. Część dzieci mówi u innej czynności werbalne ograniczają się do krzyków czy pomruków, które odczytuje najbliższe otoczenie, są dzieci niewydające żadnych dźwięków. W terapii dąży się do wykształcenia funkcjonalnej mowy poprzez wzbogacanie języka o nowe słowa rozumiane i wypowiadane przez dziecko, wprowadzenie komunikacji alternatywnej najczęściej obrazkowej, która zastępuje w początkowym okresie komunikację werbalną lub komunikację za pomocą gestów. Wybór metody komunikacji alternatywnej powinien uwzględniać funkcjonowanie dziecka poza sytuacja terapeutyczną, często systemem obrazkowym czy gestami posługuje się placówka edukacyjna oraz rodzina. Komunikacja alternatywna nie eliminuje rozwoju mowy, dziecko zostaje zanurzone w mowę poprze gest lub obrazek i często rozwija mowę funkcjonalną w późniejszym czasie. Każda forma komunikacji alternatywnej nakłada na osobę uczestnicząca w konwersacji obowiązek wypowiadania przedstawianych słów, z którymi dziecko się osłuchuje i w zależności od własnych możliwości naśladuje je, mowa jest najszybszym sposobem komunikowania. Ważne jest uświadamianie rodziców o funkcjach i zaletach komunikacji alternatywnej, która może stać się dla dziecka jedyną formą kontaktu ze światem. Korzyści z nauki komunikacji widoczne są w wyciszaniu i ustępowaniu zachowań nieakceptowanych, jak uderzanie, gryzienie, rzucanie na podłogę i inne. Przy wczesnej interwencji terapeutycznej obejmującej jednocześnie sferę poznawczą i motoryczna uzyskuje się najlepsze efekty terapeutyczne widoczne w zmianie zachowania dziecka, a także w późniejszym rozwoju.
*ICD-10 – Międzynarodowa klasyfikacja chorób.
Opracowała Alicja Antoniewicz
Na podstawie:
„Dzieci chore i niepełnosprawne i z utrudnieniami w rozwoju” pod redakcją naukową Beaty Cytowskiej, Barbary Winczury i Andrzeja Stawarskiego, WYD IMPULS, Kraków 2008
„dziecko niepełnosprawne w rodzinie” praca zbiorowa pod redakcją Ireny Obuchowskiej, wyd WSIP, warszawa 2008
Narzędzie M-CHAT-R/F – PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE W MONITOROWANIU ROZWOJU DIZECKA WYD SYNAPSIS
Literatura traktująca o autyzmie
Brauns A., Barwne cienie i nietoperze. Życie w świecie autystycznym. Wyd. Media Rodzina, Poznań 2009
Gerald G., prawdziwy człowiek. Osobista opowieść o dorastaniu i edukacji w autyzmie, wyd. Wolters Kluwers Polska, Warszawa 2015
Nothbohm E., 10 rzeczy, o których chciałoby Ci powiedzieć dziecko z autyzmem, Świat Książki 2009
Pisula E., Autyzm- przyczyny, symptomy, terapia. Wyd Harmonia, Gdańsk 2010
Pisula E., Małe dziecko z autyzmem. Diagnoza i terapia. Wyd GWP, Gdańska 2005
Pisula E., Autyzm. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Wyd. GWP, Sopot 2012
Schmidt P., Mały chłopiec z saturna., wyd. Fraszka Edukacyjna
Grandin T., Panek R., Mózg autystyczny. Wyd. Copernicus Center Press, Kraków 2017
GabonzP., Glasson F., „Żyć z autyzmem. Uczymy się …., zeszyty I-IX, Wyd FRASZKA EDUKACYJNA we współpracy z FUNDACJA SYNAPSIS, Warszawa 2005
Gracy C., Leigh A., „Historyjki społeczne. Ja i mój świat” Wyd FRASZKA EDUKACYJNA we współpracy z FUNDACJA SYNAPSIS, Warszawa 2005
Greenspan S.I., Wieder S., „ Dotrzeć do dziecka z autyzmem. Jak pomóc dzieciom nawiązywać relacje, komunikować się i myśleć. Metoda Floortime. Wydawnictwo UJ, Kraków 2014
Gustein S. Księga RDI- wytyczanie nowych ścieżek w autyzmie, zespole Aspergera i PDD z Programem Rozwoju Relacji. Wyd Fundacja Rozwiązać Autyzm, Warszawa 2012
Howlin P., Baron- Cohen S., Hadwin J. Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu. Praktyczny poradnik dla nauczycieli i rodziców, Wydawnictwo Jak, Kraków 2010
Moor J., Śmiech, zabawa i nauka z dziećmi o profilu autystycznym, Wydawnictwo Cyklady, Warszawa 2006
RogersS.J., Dawson G, Vismara L.A., Metoda Wczesnego Startu dla dziecka z autyzmem. Wyd. Harmonia, Gdańsk 2012
Sabik M., Szczypczyk A., Zabawy dla dzieci z autyzmem. wyd. Harmonia, Gdańska 2012
Schopler E., Lansing M., Waters L., Ćwiczenia edukacyjne dla dzieci autystycznych, wyd. GWP i Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym, Gdańsk 1991